Wyznaczanie kierunku geograficznego. Jak korzystać z kompasu i odczytywać oznaczenia kompasu i busoli?

Jak wspomnieliśmy wyżej, coraz mniej osób korzysta z map i kompasów. Jeśli jednak udajesz się w miejsce, w którym użytkowanie nawigacji w telefonie nie będzie możliwe, warto pomyśleć o zakupie wspomnianych akcesoriów. Kompas to przyrząd, który służy do wyznaczania kierunków świata. Można używać go do orientowania mapy, czyli ustawiania jej względem terenu, a także do wyznaczania i utrzymywania kierunku marszu, czyli azymutu, o którym szerzej napisaliśmy w dalszej części poradnika. W przeciwieństwie do urządzeń zasilanych prądem lub bateriami, kompas nie potrzebuje żadnych źródeł energii. Jego działanie spowodowane jest obecnością pola magnetycznego Ziemi. Kompas jest więc doskonałym narzędziem nawigacyjnym. Nie wymaga ani baterii, ani akumulatora. Jedynie Twojej umiejętności obsługiwania go.

W dobrych sklepach turystycznych znaleźć można wiele różnych rodzajów kompasów. Według najbardziej popularnych podziałów, o przynależności konkretnego modelu do danej grupy, decyduje jego budowa i przeznaczenie. W temacie budowy, kompasy dzielą się na płytkowe, zwane inaczej mapowymi i pudełkowe. Te pierwsze cechują się płytką, na której znajduje się kapsuła, która chroni zawartość. Kompas tego typu wyposażony jest w podziałki, liniały, lupy, skale i limbus, czyli obrotową podziałkę, na której oznaczone są stopnie.

Te drugie natomiast, jak sama nazwa wskazuje, wyglądem przypominają pudełko. Jest to kompas zamykany, wykonany z plastiku bądź metalu. Do tej grupy kompasów należy między innymi busola, o której działaniu wspomnieliśmy w dalszej części poradnika. Drugi podział dotyczy przeznaczenia kompasu. Tutaj wydzielone zostały trzy grupy. Ze względu na przeznaczenie, mamy więc kompas turystyczny, wojskowy oraz żeglarski. Pierwsza z nich jest grupą najbardziej ogólną. W jej skład wchodzą bowiem zakładane na rękę kompasy do biegów na orientację, modele przypinane za pomocą karabińczyka, kompasy kieszonkowe a także ozdobne i zabytkowe kompasy mosiężne. Kompasy wojskowe różnią się od turystycznych tym, że są zdecydowanie bardziej odporne na uszkodzenia mechaniczne i trudne warunki atmosferyczne. Są także bardziej precyzyjne i pozwalają na korzystanie z nich po zmroku. Jako, że ich praca opiera się o mapy wojskowe, powinny być one wyposażone w podziałkę UTM. Kompasy żeglarskie natomiast posiadają wspomniany wyżej limbus, który przed uszkodzeniami zabezpiecza szklana bądź plastikowa kopuła.

Konstrukcja kompasu nie należy do skomplikowanych. Zbudowany jest on bowiem z płaskiego cylindra (który pełni rolę obudowy) oraz zamkniętej pod nim tarczy, igły magnetycznej a także z oleju lub alkoholu, którego zadaniem jest pochłanianie drgań. Igła umieszczona jest bowiem w jednej z dwóch wymienionych substancji. Jest ona niczym innym jak magnesem, który oznaczony jest dwoma kolorami. Czerwony oznacza północ, biały zaś - południe. Z czego zrobiony może być kompas? Z różnego rodzaju tworzyw sztucznych lub metali. W tym drugim przypadku, należy jednak wykluczyć stopy, w których skład wchodzi żelazo. Mogłoby to powodować zakłócanie pracy przyrządu. Dzisiejsze kompasy posiadają także specjalną podziałkę kątową, która posiada oznaczenia kierunków geograficznych.

Jednym z głównych elementów kompasu jest jego tarcza. To właśnie na niej znajdują się wielokrotnie wspomniane wyżej oznaczenia kierunków świata. Na tarczy kompasu znaleźć więc można litery, które pochodzą od angielskich wyrazów, określających cztery podstawowe kierunki geograficzne:

N - north, czyli północ,
S - south, czyli południe,
W - west, czyli zachód,
E - east, czyli wschód.

Niektóre kompasy posiadają nieco bardziej dokładny podział, który stanowi pełną różę wiatrów, czyli bardziej szczegółowy podział stron świata. W takim przypadku znaleźć można kombinacje wymienionych wyżej liter:

NW - north west, czyli północny zachód,
NE - north east, czyli północny wschód,
SW- south west, czyli południowy zachód,
SE - south east, czyli południowy wschód.

Choć hasło azymut obecne jest w mowie potocznej, mimo to wciąż niewiele osób wie, co ono tak naprawdę oznacza. Może i brzmi dość niecodziennie, ale w rzeczywistości wcale nie jest takim trudne do zrozumienia. Azymutem nazywamy bowiem kąt, który zawarty jest między północą a naszym kierunkiem marszu. Kąty te odczytuje się z kompasu. Na jego tarczy znajdują się bowiem stosowne oznaczenia. Kierunek północny traktuje się w tym przypadku jako kąt zero stopni. Jak nietrudno się domyślić, ze wschodem tworzy on kąt dziewięćdziesięciu stopni, z południem stu osiemdziesięciu stopni a z zachodem dwustu siedemdziesięciu stopni. Idąc więc przykładowo w kierunku wschodnim, azymut posiada wartość dziewięćdziesięciu stopni. W kierunku północno-wschodnim zaś azymut wynosi czterdzieści pięć stopni a w kierunku południowo-zachodnim dwieście dwadzieścia pięć stopni.

Działanie kompasu jest bardzo proste. Opiera się o zachowanie swobodnie zwieszonego magnesu względem pola magnetycznego Ziemi. Ustawia się on bowiem wzdłuż jego biegunów - północnego i południowego. Pomiędzy biegunami przemieszczają się, poruszające się z północy na południe, ładunki magnetyczne. Jak napisaliśmy wyżej, w przypadku kompasów magnetycznych, magnesem jest igła kompasu. Reaguje ona na pole magnetyczne poprzez wychylanie się w kierunku jego biegunów. Nie pokrywają się one jednak z biegunami geograficznymi, o czym opowiemy w dalszej części artykułu.

Jak ustaliliśmy w poprzedniej części poradnika, bieguny magnetyczne Ziemi nie pokrywają się z jej biegunami geograficznymi. Skutkiem tego jest tak zwana deklinacja magnetyczna. Oznacza ona, że jeśli igła kompasu wskazuje północ, oddalona jest ona od północy geograficznej o kilka stopni. Czy to znaczy, że kompas nie jest przyrządem o dużej dokładności pomiaru? I tak, i nie. Owszem, nie wskazuje on w stu procentach, gdzie położony jest biegun geograficzny, jednak różnice te są na tyle niewielkie, że nie wpływają znacząco na wyznaczanie kierunków. Rzetelność pomiaru jest więc na tyle duża, że spokojnie wystarczy na korzystanie z kompasu podczas biegów przełajowych, spacerów po lesie czy marszach na orientację. Jeżeli jednak zależy Ci na otrzymaniu jak najbardziej dokładnych wyników, w dobrych sklepach turystycznych, kupić możesz kompasy, które umożliwią Ci uwzględnienie tych różnic.

Pojęcia kompas i busola bardzo często używane są wymiennie. Jest to błąd, ponieważ nie są one tożsame. Każda busola jest kompasem, ale nie każdy kompas jest busolą. Busola wyposażona jest bowiem dodatkowo w tak zwaną muszkę oraz szczerbinkę. Służą one do celowania, podobnie jak inne przyrządy celownicze, które znajdują zastosowanie w różnego rodzaju broni. Wspomniany celownik pozwala na łatwiejsze wyznaczenie azymutu, co znacząco ułatwia nawigację. Busola posiadać może także lusterko, które pozwala na celowanie w konkretny punkt, z jednoczesną możliwością odczytywania wskazywanych przez igłę kierunków.